“Già không điểm tựa” – Báo động giá hóa tăng vọt

Sau khi đọc bài báo “Già không điểm tựa“ trên VnExpress, chúng tôi không khỏi cảm thấy xót xa và trăn trở. Những hình ảnh và câu chuyện trong bài viết như là một lời cảnh tỉnh mạnh mẽ về nỗi khổ của người cao tuổi trong xã hội hiện đại. Khi tuổi già đến gần, sự cô đơn, bệnh tật và thiếu thốn về cả vật chất lẫn tinh thần đã khiến họ trở thành những con người mong manh, dễ bị bỏ lại phía sau. Với sứ mệnh chăm sóc và tôn vinh những người đã khuất, công ty tang lễ Blackstones hiểu rằng, việc hỗ trợ những gia đình gặp khó khăn trong việc chăm sóc người thân cao tuổi là một phần quan trọng trong sứ mệnh của mình. Chúng tôi không chỉ cung cấp dịch vụ tang lễ, mà còn luôn đồng hành, chia sẻ những gánh nặng tinh thần và vật chất mà các gia đình phải đối mặt, giúp họ có thể an tâm, vẹn toàn trong những khoảnh khắc cuối cùng của người thân yêu.

Bà Tư là ai?

Trong căn phòng phảng phất mùi dầu gió, bà Tư nằm thu mình trên chiếc giường nhỏ, đôi tay mò mẫm tìm chiếc kính lão, hơi thở khó nhọc. Bà vừa xuất viện sau một tuần chống chọi với cơn nguy kịch do nôn ra máu dẫn đến mất máu nghiêm trọng, cùng lúc phải đối mặt với 7 căn bệnh nền khác.

Trước đây, dù không còn nghe rõ, bà vẫn giữ được sự minh mẫn và tự đi lại. Nhưng trận ốm cuối năm ngoái đã làm kiệt quệ sức lực, đồng thời tước đi phần lớn khả năng tự chăm sóc của bà. Thị lực suy giảm, trí nhớ lúc nhớ lúc quên, mỗi lần ngồi dậy đều phải nhờ người đỡ. Cuộc sống giờ đây phụ thuộc vào đôi chân và bàn tay của người khác.

Trong căn nhà bên cạnh, ông Ba (90 tuổi), anh trai bà Tư, chậm rãi đưa từng thìa cháo lên miệng. Bên hiên nhà, bà Chín (79 tuổi), em gái bà Tư, ngồi lặng lẽ trông cửa hàng tạp hóa nhỏ, ánh mắt không ngừng dõi theo đường về của con gái. Ba con người già cả như ba ngọn đèn trước gió, nương tựa vào sự chăm sóc của chị Nguyễn Thị Thu Trúc, con gái bà Chín. Ở tuổi 50, chị luôn thấp thỏm nỗi lo nếu một ngày cả ba người cùng đổ bệnh, liệu sức chị có kham nổi hay không.

Ông Ba, bà Tư và bà Chín là đại diện cho 14,2 triệu người cao tuổi Việt Nam, chiếm 14% dân số, theo số liệu năm 2024 của Tổng cục Thống kê. Việt Nam nằm trong nhóm 10 quốc gia có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới. Trong giai đoạn 2010-2023, chỉ số già hóa dân số toàn quốc đã tăng 1,5 lần, từ 37,9% lên 58,3%. Đặc biệt, đồng bằng sông Cửu Long hiện là khu vực có tốc độ già hóa nhanh nhất cả nước và chỉ số già hóa cao nhất.

Tỉ lệ già hóa tập trung ở Đồng Bằng Sông Cửu Long

Tỷ lệ già hóa được định nghĩa là số người từ 60 tuổi trở lên trên mỗi 100 trẻ em dưới 15 tuổi.

“Thách thức lớn nhất mà người cao tuổi tại Việt Nam đang đối mặt là sức khỏe suy giảm, thu nhập hạn chế, trong khi các chi phí liên quan đến y tế ngày càng tăng cao”, bà Phạm Thị Lan, Trưởng phòng Dân số và Phát triển của Quỹ Dân số Liên Hợp Quốc (UNFPA) tại Việt Nam, chia sẻ.

Theo phân loại của Tổ chức Y tế Thế giới, một cuộc sống già hóa thành công dựa trên ba nền tảng chính: sự tự chủ tài chính, sức khỏe toàn diện cả về thể chất lẫn tinh thần, và sự tham gia tích cực vào các hoạt động cộng đồng. Những yếu tố này đóng vai trò như ba chân kiềng, hỗ trợ lẫn nhau để người cao tuổi duy trì được sự độc lập và đời sống khỏe mạnh.

Dù vậy, theo Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, năm 2023 có đến 75% người cao tuổi ở Việt Nam – tương đương hơn 10,7 triệu người – chưa được thụ hưởng các chính sách an sinh xã hội như lương hưu hay trợ cấp hàng tháng. Tuổi thọ trung bình tại Việt Nam đạt 74,7, nhưng số năm sống khỏe mạnh chỉ dừng ở mức 65, còn lại là khoảng thời gian đối mặt với các bệnh lý mãn tính và nhiều vấn đề sức khỏe khác, theo số liệu của Bộ Y tế.

Câu chuyện bà Tư

Những người cao tuổi như bà Tư, ông Ba hay bà Chín thường phải bước vào giai đoạn cuối đời với những “chiếc kiềng” không vững chắc, khiến họ phải phụ thuộc nhiều vào sự chăm sóc của gia đình và người thân.

Trong một xóm nhỏ vùng ven huyện Châu Thành, Bến Tre, nơi phần đất hương hỏa của ba má, nửa trong số 18 anh chị em gia đình bà Tư đã tụ họp, tạo nên một cộng đồng gia đình đầy ấm cúng. Dù vậy, hầu hết họ đều đã bước qua tuổi 60, với rất ít tiếng cười trẻ thơ vang lên giữa xóm làng yên bình này.

Cuộc đời bà Tư vốn lẻ bóng, không chồng, không con. Cách đây 15 năm, bà quyết định bán mảnh vườn cũ, dồn hết tiền bạc cùng em gái, bà Chín, mua đất chuyển về quê để chị em có thể nương tựa vào nhau. Khi ấy, cả hai đều ngoài 60 tuổi, không có lương hưu, sống nhờ vào tiệm tạp hóa nhỏ trước nhà và quán cháo vịt của chị Trúc – con gái bà Chín.

Biến cố covid

Nhưng rồi, biến cố ập đến. Ba năm trước, dịch Covid-19 buộc quán cháo phải đóng cửa. Không có việc làm ở quê, chị Trúc đành lên thành phố mưu sinh, để lại mẹ và dì sống dưới sự chăm sóc của chồng. Tuy nhiên, anh cũng bận rộn làm việc cả tuần, căn nhà giờ chỉ còn lại hai mái đầu bạc lặng lẽ bên nhau.

Thời gian cứ trôi, và tuổi già cùng bệnh tật bắt đầu đè nặng lên đôi vai hai chị em. Sức khỏe của bà Tư ngày một sa sút, bà không thể tự lo liệu việc nấu ăn, giặt giũ. Cơ thể dần cạn kiệt, đôi tai không còn nghe rõ, đôi mắt chỉ nhìn thấy lờ mờ. Ở tuổi gần 80, bà Chín trở thành điểm tựa duy nhất cho chị gái, dù chính bản thân bà cũng ngày một yếu đi.

“Giá như mình còn trẻ, còn khỏe mạnh, nhưng giờ đây cơ thể mình đã rệu rã”, bà Chín thở dài.

Cùng năm đó, gia đình đón ông Ba, anh trai của bà Tư và bà Chín, trở về từ TP HCM. Sau ca phẫu thuật cắt bỏ khối u, ông Ba được bác sĩ dự đoán chỉ còn sống thêm vài tháng, với cơ thể yếu ớt, cần người bế để di chuyển. Ông quyết định về quê, mong muốn được an nghỉ gần ba má khi đến lúc lìa xa. “Lá rụng về cội”, ông tâm sự.

Nhưng không ngờ, quê nhà lại trở thành nơi hồi sinh kỳ diệu. Không khí lành mạnh của vùng quê như “liều thuốc thần” giúp cơ thể ông dần hồi phục. Dẫu vậy, trận ốm thập tử nhất sinh đã lấy đi thính giác và phần lớn sức lực của ông. Giờ đây, việc giao tiếp chỉ diễn ra qua những mẩu giấy hay cái gật, lắc đầu đầy ý nghĩa.

Cuộc sống hai con người già yếu và mang nhiều bệnh tật như trút toàn bộ gánh nặng lên đôi vai đã còng của bà Chín, trong khi chính bà cũng đang bị thời gian và tuổi tác bào mòn sức khỏe.

Đầu tắt mặt tối

Bà Chín ngày càng ít bước ra ngoài, phạm vi di chuyển dần thu hẹp lại, chỉ quanh quẩn trong cổng nhà. Những thói quen như đi tập thể dục buổi sáng hay ghé thăm bạn bè, cùng nhau nhâm nhi tách cà phê giờ đây đã trở thành ký ức xa vời. Thay vào đó, bà dành cả ngày để loay hoay nấu ăn, pha sữa, lau dọn nhà cửa, và thay bô vệ sinh cho người thân. Những lúc kiệt sức không thể gắng gượng, bà đành phải thuê người giúp việc theo giờ.

Ngôi nhà nhỏ gần như vắng bóng tiếng cười nói, thay vào đó là âm thanh loẹt xoẹt của đôi dép và tiếng gậy chống va vào nền gạch vang lên đều đặn.

Công việc hàng ngày cộng thêm căn bệnh khớp kéo dài đã “rút cạn” sức lực còn lại của bà Chín, khiến lưng bà ngày một còng thấp, mỗi bước đi phải tựa vào bức tường. Đến giữa năm 2023, một biến cố khác ập đến khi bà bị chó cắn và phải tiêm liền 7 mũi. Chân đau đến nỗi không thể nhấc khỏi giường, nhưng bà cũng không dám kể cho con gái ở xa biết.

“Mình cố gắng làm được chừng nào hay chừng đó, kêu con về thì lấy gì lo cho gia đình đây”, bà thở dài, mắt ngấn nước.

Áp lực kinh tế luôn là nỗi lo lớn của chị Trúc, con gái bà Chín. Mỗi tháng, gia đình phải chi khoảng 10 triệu đồng cho sinh hoạt và thuốc men, trong khi thu nhập của hai vợ chồng chị thường xuyên rơi vào cảnh “thiếu trước hụt sau”. Trong nhà, chỉ duy nhất bà Tư, đã ngoài 80 tuổi, đủ điều kiện nhận trợ cấp xã hội 500 nghìn đồng mỗi tháng. Bà Chín chưa tới tuổi nhận trợ cấp, còn ông Ba, do mất giấy tờ tùy thân, cũng không đủ điều kiện để được hỗ trợ.

Bến Tre, nơi gia đình sinh sống, là tỉnh có chỉ số già hóa cao nhất khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, với tỷ lệ 80%. Nghĩa là cứ 5 trẻ em thì có tới 4 người cao tuổi. Theo ông Phạm Thanh Hùng, Giám đốc Sở Lao động, Thương binh và Xã hội Bến Tre, ngân sách an sinh xã hội của tỉnh dành 2/3 cho trợ cấp người cao tuổi, tương đương 199 tỷ đồng mỗi năm. Tuy nhiên, số tiền này vẫn chưa đủ để bao phủ hết gần 181.000 người cao tuổi trong tỉnh. Hiện tại, 67% trong số này không có lương hưu hay trợ cấp xã hội, 15% thuộc diện nghèo hoặc cận nghèo, khuyết tật, sống cô đơn hoặc chỉ có bạn đời là người già bên cạnh.

Áp lực chăm sóc những người già cả, bệnh tật đặt nặng lên vai thế hệ sau. Nhiều người buộc phải hy sinh công việc, cuộc sống cá nhân để trở thành điểm tựa vững chắc cho những người thân yêu trong những ngày cuối đời.

“Cơn sóng ngầm” của người chăm sóc

Suốt hai năm làm giúp việc tại TP HCM, mỗi lần chồng báo tin mẹ đau chân, chị Trúc không khỏi bồn chồn, trong lòng nóng như lửa đốt. Đêm đến, chị nằm trằn trọc, giấc ngủ không trọn vẹn vì tâm trí cứ hướng về quê nhà. Lần nào trở về thăm mẹ, chị cũng nhận ra bà tiều tụy hơn trước, bước đi loạng choạng. Khi phải rời quê để lên thành phố, chị lặng lẽ khóc trên chuyến xe, nước mắt lăn dài vì nỗi lo chẳng thể xóa nhòa.

Ở TP HCM, công việc giúp việc mang lại cho chị thu nhập 8 triệu đồng mỗi tháng, ổn định hơn so với những ngày bán quán vỉa hè. Chị không phải lao lực quá mức, lại được nghỉ phép định kỳ. Số tiền chị kiếm được đủ để trang trải thuốc thang, dinh dưỡng cho ba người già ở quê. Nhờ vậy, trên bàn ăn của gia đình dần xuất hiện thêm ly sữa, hũ yến để bồi bổ sức khỏe.

Dù vậy, mỗi lần về quê và nhìn thấy dáng mẹ ngày càng còng rạp, chị Trúc lại thêm day dứt. Nỗi ám ảnh “mai này mẹ bệnh nặng, mình không kịp chăm sóc” cứ đeo bám tâm trí chị.

“Mình làm miết rồi nhỡ đâu mẹ có chuyện gì, chắc hối hận cả đời”, chị nghẹn ngào kể về thời gian đó.

Đầu năm 2024, chị Trúc quyết định nghỉ việc, chính thức thay mẹ – bà Chín – gánh vác gia đình. Chị trở thành chỗ dựa mới cho ba cuộc đời già nua đang bước về chặng cuối.

Một năm ở nhà chăm sóc mẹ và người thân, gia đình chị mất đi nguồn thu nhập quan trọng. Gánh nặng kinh tế dồn cả lên vai chồng chị. Dù thu nhập của anh đủ để lo bữa ăn hàng ngày cho sáu người trong nhà, nhưng không dư để phòng thân. Mỗi tháng, tiền bạc lại dần cạn kiệt vào những ngày cuối.

Bệnh tật tìm đến

Hai tháng trước, bà Tư đột nhiên nôn ra máu. Chị Trúc vội mua thuốc cho bà uống, thấy tình trạng có vẻ thuyên giảm nên chưa đưa bà vào viện ngay. “Mình sợ phải đóng tiền tạm ứng lớn, trong khi chồng chưa nhận lương”, chị chia sẻ lý do, giọng nói nghẹn lại vì áy náy.

Nhưng quyết định ấy đã để lại trong chị nỗi day dứt khôn nguôi. Sức khỏe bà Tư chỉ cải thiện được vài ngày rồi bất ngờ chuyển biến nặng, buộc phải đưa vào cấp cứu. Khi bác sĩ hỏi tại sao không đưa người bệnh đến viện sớm hơn, chị lúng túng giải thích mà lòng đầy tự trách. Nỗi dằn vặt ấy, chị không biết giãi bày cùng ai, chỉ lặng lẽ cầu nguyện trước Phật, mong được vơi bớt phần nào gánh nặng trong lòng.

Theo báo cáo sức khỏe người cao tuổi Việt Nam từ Viện Nghiên cứu Kinh tế ASEAN và Đông Á phối hợp với Viện Dân số, Sức khỏe và Phát triển, có tới 86% người cao tuổi cần được chăm sóc hàng ngày, chủ yếu dựa vào người thân. Tuy nhiên, chỉ 2% trong số những người đảm nhận vai trò này được trang bị các kỹ năng chăm sóc cơ bản, tạo ra một lỗ hổng lớn trong hệ thống hỗ trợ người cao tuổi.

GS.TS Giang Thanh Long từ Đại học Kinh tế Quốc dân Hà Nội chỉ ra rằng hệ thống hưu trí tại Việt Nam vốn dĩ chỉ bao phủ nhóm công chức và mới mở rộng sang khu vực tư nhân sau năm 1995. Nhiều người tham gia bảo hiểm xã hội muộn và đóng với mức thấp, dẫn đến lương hưu không đủ đáp ứng mức sống tối thiểu. Do đó, họ buộc phải phụ thuộc vào con cái, gia tăng áp lực cho các thế hệ sau.

Việc chăm sóc người cao tuổi tại nhà không chỉ không được trả công mà còn đòi hỏi sự hy sinh lớn về thời gian, sức lực và đôi khi là cả sự nghiệp của người chăm sóc. Theo nghiên cứu năm 2024 của GS.TS Giang Thanh Long và cộng sự, việc chăm sóc không chính thức có thể gây ra những tác động tiêu cực nghiêm trọng: 7,3% người chăm sóc chịu ảnh hưởng tâm lý, 9,7% giảm mức độ hài lòng cuộc sống, và 8,6% gặp khó khăn trong việc thực hiện các chức năng cá nhân hàng ngày.

“Sự cô lập trong không gian gia đình, thiếu người giao tiếp, là nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng mệt mỏi và áp lực tinh thần của người chăm sóc. Đây là một dạng ‘sóng ngầm’ ảnh hưởng lớn tới sức khỏe thể chất và tinh thần của họ,” GS.TS Long nhận định.

Nỗi lo di truyền

Từ ngày ông Ba được đón về nhà, bà Chín năm nay mới có cơ hội tận hưởng một cái Tết trọn vẹn, không còn mang nỗi lo làm trụ cột cho hai người già trong nhà. Sự trở về của con gái đã giúp bà giảm bớt gánh nặng, dành nhiều thời gian hơn để chăm sóc quán tạp hóa nhỏ trước cửa.

Tuy nhiên, chị Trúc, con gái bà, vẫn mang nặng nỗi lo về tương lai. Chỉ còn khoảng một thập kỷ nữa, chị cũng sẽ bước vào tuổi già mà chưa có sự chuẩn bị gì đáng kể. Không lương hưu, không tích lũy, chị lo sợ vòng lặp của gia đình sẽ tiếp tục, khi vợ chồng chị phải dựa vào con cái và khoản trợ cấp ít ỏi từ Nhà nước khi chạm ngưỡng 80 tuổi.

Việt Nam đang đối mặt với già hóa dân số

Việt Nam đang đối mặt với tốc độ già hóa dân số nhanh, nguyên nhân chính do tỷ lệ sinh giảm trong khi tuổi thọ ngày càng tăng. GS.TS Giang Thanh Long nhấn mạnh, mỗi địa phương tại Việt Nam bị ảnh hưởng bởi những yếu tố khác nhau. Chẳng hạn, Thái Bình có chỉ số già hóa cao nhất cả nước vì tỷ lệ xuất cư cao, trong khi các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long, như Bến Tre, chịu tác động bởi tỷ lệ sinh thấp. Tại Bến Tre, 17,5% dân số thuộc nhóm trên 60 tuổi, trong khi tỷ suất sinh chỉ đạt 1,62% – thuộc nhóm thấp nhất cả nước theo Tổng cục Thống kê năm 2023.

PGS.TS.BS Lê Đình Thanh, Giám đốc Bệnh viện Thống Nhất TP.HCM, cho biết, vấn đề lớn nhất của người cao tuổi tại Việt Nam không chỉ nằm ở tuổi thọ mà còn là chất lượng cuộc sống. Tỷ lệ lão hóa khỏe mạnh tại Việt Nam thấp hơn rất nhiều so với thế giới. Trong hơn 35 năm làm nghề y, ông Thanh nhận thấy rõ sự gia tăng số lượng bệnh nhân cao tuổi cần điều trị. Nếu 10 năm trước, Bệnh viện Thống Nhất tiếp nhận khoảng 1.000 bệnh nhân mỗi ngày, thì nay con số đã tăng lên 4.000 lượt khám ngoại trú và hơn 1.100 lượt nội trú mỗi ngày.

BS Thanh cho biết, nhiều người cao tuổi tại Việt Nam sống trong tình trạng nằm liệt giường, không tự chăm sóc được, trong khi tại các nước phát triển như Nhật Bản, người già ở độ tuổi 70-80 vẫn có thể tham gia những công việc đòi hỏi sức lực như hướng dẫn viên du lịch.

Tương lai: “Vừa già vừa bệnh”

Theo số liệu năm 2024 của Tổng cục Thống kê, tuổi thọ trung bình của người Việt Nam đạt 74,7 tuổi, cao hơn 9 năm so với năm 1993 và gần tiệm cận với các nước có thu nhập trung bình cao. Tuy nhiên, số năm sống khỏe mạnh chỉ đạt 65,4 tuổi. Tỷ lệ thời gian sống chung với bệnh tật chiếm đến 11,45% tổng tuổi thọ, xếp thứ hai Đông Nam Á, chỉ sau Indonesia. Đây là một thách thức lớn đối với hệ thống y tế và an sinh xã hội của Việt Nam trong bối cảnh dân số già hóa nhanh chóng.

Theo bác sĩ Lê Đình Thanh, tỷ lệ mắc các bệnh lý mãn tính như tăng huyết áp, tiểu đường, và bệnh thận ở người cao tuổi tại Việt Nam đang ở mức rất cao. Tuy nhiên, hệ thống y tế hiện nay chưa đủ khả năng đáp ứng nhu cầu điều trị chuyên sâu cho nhóm bệnh nhân này. Đáng chú ý, chỉ có một Bệnh viện Lão khoa Trung ương tại Hà Nội và một bệnh viện lão khoa cấp tỉnh tại Quảng Ninh trên cả nước, trong khi các bệnh viện tuyến tỉnh và huyện hầu như thiếu các đơn vị lão khoa.

Trong bối cảnh Việt Nam nằm trong nhóm 10 quốc gia có tốc độ già hóa dân số nhanh nhất thế giới, chi phí y tế bình quân đầu người vẫn ở mức thấp so với khu vực. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), năm 2022, chi tiêu cho y tế của Việt Nam chỉ đạt 189 USD mỗi người, trong khi Malaysia, dù có tỷ lệ dân số trên 65 tuổi thấp hơn (7,2% so với 8,2%), lại chi tiêu gấp 2,4 lần.

GS.TS Giang Thanh Long chỉ ra rằng, nguyên nhân nằm ở mức thu nhập bình quân đầu người còn thấp, dẫn đến mức đóng bảo hiểm y tế không cao, kéo theo chi tiêu y tế hạn chế. Đồng thời, việc phải nhập khẩu nhiều loại thuốc và thiết bị y tế với giá quốc tế khiến quỹ bảo hiểm y tế càng trở nên eo hẹp.

“Trong tương lai, chi tiêu cho y tế chắc chắn sẽ tăng do tỷ lệ người cao tuổi ngày càng lớn, trong khi các bệnh lý mãn tính như tiểu đường, tăng huyết áp lại có xu hướng trẻ hóa”, GS Long nhận định.

PGS Lê Đình Thanh cảnh báo rằng, già hóa dân số không chỉ là gánh nặng y tế mà còn tạo áp lực lớn lên toàn xã hội. Ông nhấn mạnh, mỗi người cao tuổi cần ít nhất một người chăm sóc, dẫn đến lực lượng lao động bị giảm sút, trong khi chi phí chăm sóc và điều trị ngày càng leo thang.

“Nếu không chuẩn bị từ sớm, khi xã hội chính thức bước vào giai đoạn già hóa toàn diện, chúng ta sẽ phải đối mặt với nhiều hệ lụy nghiêm trọng, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực y tế”, ông cảnh báo.

Giải pháp cho gia đình có người cao tuổi là gì?